Zülallar hüceyrə daxilində sərbəst hərəkət edə bilməzlər, əksinə hüceyrə daxilindəki hərəkətləri son dərəcə ciddi nəzarət altındadır. Bir evin otaqlarında olduğu kimi, hüceyrənin də bölmələri vardır. Hüceyrə bölmələrinin divarları da "qapı" və kimyəvi "qəbuledici"lərlə təchiz olunmuşdur. Əgər doğru "identifikasiya koduna" sahib bir zülal yaxınlaşarsa, qəbuledici qapını açar və zülalın aradan keçməsinə icazə verər. Əgər səhv etiketli bir zülal gələrsə, qapı bağlı qalar. Bu keçidin baş tutması üçün qapı, qəbuledici və etiket eyni anda olmalıdır. Bu əməliyyatların ən dəqiq göründüyü yer isə bədənin ən böyük daxili orqanı olan və karbohidrat, zülal kimi qandakı həyati qidaların səviyyəsinə nəzarət edən qaraciyərdir. Əgər qaraciyər hüceyrələrinin membranlarında qapı, qəbuledici və etiket eyni anda olmasa, qaraciyər bilavasitə həyatını davam etdirə bilməzdi. Üstəlik bu, həyat üçün lazım olan şərtlərdən sadəcə biridir.

Əvvəlki hissələrdə hüceyrə membranındakı zülallardan bir qisminin kanallar şəklində fəaliyyət göstərdiklərindən bəhs etmişdik. Maddələrin bu kanallardan keçməsi kanalın diametri, forması və daxili səthindəki elektrik yükü kimi xüsusiyyətlərə görə fərqlilik göstərər. Oklahoma Universitetindən biokimyaçı Phillip Klebba, Milli Elmlər Akademiyasının dəstəyi ilə həyata keçirdiyi təcrübələr nəticəsində hüceyrə membranı zülallarının hüceyrəyə girişi təşkil edən xarici qapılar-keçidlər şəklində davrandıqlarını və bu giriş qapılarının hüceyrənin böyüməsi üçün ehtiyac duyduğu maddələri tanıdığını ortaya qoymuşdur. Həmçinin, bu qapıların hüceyrələrin daxilinə maddələrin qəbul olunmasına icazə verdikdən sonra bağlandıqlarını, beləliklə, hüceyrənin lazımsız və zəhərli maddələrin girişinin qarşısını alarkən, ehtiyac duyduğu molekulları qəbul etdiyini təsbit etmişdir. “Science” jurnalının 23 may 1997-ci il tarixli sayında da nəşr olunan bu təsbitlərə görə hüceyrə membranı zülalları sabit, passiv boşluqlar meydana gətirməzlər, əksinə mühiti hiss edə bilən dinamik varlıqlar kimi hərəkət edərlər və hüceyrənin böyüməsi üçün lazım olan maddələri qəbul edərlər.

Qısacası, zülal kanallarının qapıları kanallardan nələrin keçəcəyinə dair nəzarəti təmin edərlər. Elm adamlarının bu mövzu ilə əlaqədar şərhlərinə baxdığımızda şüurlu bir sistemdən bəhs edirmiş kimi, "seçmək, hiss etmək, qəbul etmək, icazə vermək, tanımaq" kimi şüurlu varlıqlara aid xüsusiyyətlərdən danışarlar. Şübhəsiz ki, sistemi meydana gətirən hissələr, -atomlar, amin turşuları, zülallar,...- hansı böyüklüyə və funksiyaya sahib olurlarsa olsunlar həmişə şüursuzdurlar. Ancaq ortaya çıxan mexanizm ya da sistem şüurlu fəaliyyətlərdən ibarətdir. Qarşımıza çıxan bu üstün şüur, hər şeyin Yaradıcısı olan və hər yeri əhatə edən Uca Rəbbimizə aiddir.

İon kanallarının həssas seçimi

Hüceyrə membranı bir çox maddə ilə yanaşı ionlara qarşı da seçib-keçiricidir. (İonlar elektron itirdikləri və ya aldıqları üçün elektrik yükü daşıyan atomlar və ya molekullardır.) Hüceyrə membranı fosfolipid quruluşu səbəbilə hüceyrə xaricindəki mayedə olan ionları itələyər. Bu səbəbdən, ionlar, hüceyrələrə ancaq hüceyrə membranındakı xüsusi zülallar yolu ilə girib çıxa bilər. Ancaq ionlar bu zülal kanallarından ixtiyari şəkildə keçə bilməzlər. Bəhsi keçən kanallar hansı ionların keçəcəyi mövzusunda da son dərəcə seçici davranarlar.

İonlar ümumiyyətlə, elektrik yüklərini tarazlaşdırmaq üçün hərəkətli vəziyyətdə olarlar. Normal şərtlərdə hər hansı bir məhlulda müsbət yüklü ionların sayı mənfi yüklü ionların sayına bərabər olar. Bu yük tarazlığı pozulmadığı müddətcə, "potensiallar fərqi" meydana gəlməz. (Potensiallar fərqi: Elektrik sahəsinin iki nöqtəsi arasındakı gərginlik fərqi.) Əgər bu tarazlıq pozulsa, məhluldakı + və - yüklü ionlar neytral olmaq üçün hərəkət edəcək.
Hüceyrə membranından ionların keçişi də bu mexanizm ilə reallaşar. Hüceyrə daxili maye hüceyrə xarici mayedən fərqli tərkibdə olduğu üçün ionlar bu mayelər arasında tarazlıq qurmaq üçün keçid edərlər. İonların keçid etdikləri kanallar hüceyrə membranında maye məsamələr halını alarlar. Beləliklə, bəzi ionların, xüsusilə, natrium, kalium, kalsium və xlorun hüceyrə daxilinə girib çıxmasına imkan yaradarlar.

İon kanallarının ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri, fərqli ionları seçə bilmələridir. Əlbəttə ki, bir atomun bir başqa atomu tanıyaraq, keçidinə icazə verməsi fövqəladə bir vəziyyətdir. Şüursuz atomların öz-özlərinə belə bir vəzifəyə sahib olduqlarını, bu vəzifələrində heç səhv etmədən sanki şüurlu qapı nəzarətçiləri kimi işlədiklərini düşünmək mümkün deyil. Atomların bir yerə gəlib təsadüf əsəri bu dərəcə həyati bir vəzifəni qüsursuzca meydana gətirdiklərini müdafiə etmək də ağılsızlıqdır. Ağıl və vicdanı açıq olan hər kəs buradakı nizamın Allahın əsəri olduğunu, Allahın hər şey üzərində tək Hakim olduğunu təqdir edəcəkdir. Quranda "... O, quruda və dənizdə nələr olduğunu bilir. Onun xəbəri olmadan yerə düşən bir yarpaq belə yoxdur. Yerin qaranlıqlarında elə bir toxum, elə bir yaş və elə bir quru şey yoxdur ki, açıq-aydın Yazıda (Lövhi-Məhfuzda) olmasın" ayəsiylə bildirildiyi kimi, Allah hər şeyin məlumatına sahibdir. (Ənam surəsi, 59)

Aparılan tədqiqatlarda ion kanallarının hər zaman açıq olmadıqları, qapı ya da elektrik açarı kimi işləyərək yalnız bir ion növünün keçməsinə icazə verdikləri ortaya çıxmışdır. Johns Hopkins Universitetində Biotibbi Mühəndislik sahəsində professor olan Eric Young ion kanallarının seçiciliyindən belə bəhs edir:

İon kanallarının ən nəzərə çarpan xüsusiyyəti fərqli ionları seçə bilmələridir. İçindən keçə bilən ionlara görə kanallar kalium, natrium, kalsium ya da xlorid kanalları kimi təsnif edilir. Çox vaxt kanallar kimyəvi baxımdan demək olar ki, bir-birlərinin eyni olan ionları seçə bilərlər (məsələn, natrium və kalium kimi)... İndi fərqli kanal növlərinin seçiciliyindən məsul olan zülal molekullarının hissələri məlumdur, lakin seçiciliyi izah edə bilən hərtərəfli bir nəzəriyyə yoxdur. İon seçiciliyinin bəzi əlamətləri yük və ölçü ilə açıqlana bilər. Lakin bunların hər ikisi də natrium, kalium və kalsium kanallarının nisbi seçiciliyini açıqlaya bilməz. Məsələn, natrium ionu (Na +), kalium ionundan (K +) kiçikdir və yükləri eynidir, lakin kalium kanalları 10 ilə 100 arasındakı bir amillə natriumu ayırd edə bilər.

Yuxarıdakı sitatda da vurğulandığı kimi ion kanallarındakı seçim mexanizmi çox kompleks bir sistemə malikdir. Kanalı təşkil edən şüursuz molekulların atomların kimyəvi strukturlarını tanımaları, natrium ionunu (Na +) kalium ionunundan (K +) ayırd edə bilmələri bu gün hələ də elm adamlarında sual doğurur. Bu kanallar xüsusi şərtlər altında açılıb bağlana bilmələrini təmin edən təsiredici bir nəzarət mexanizminə malikdir. Məsələn, bəzi kanallar hüceyrə membranı ətrafında elektrik yükündəki dəyişikliklər nəticəsində açılarkən, digərləri kimyəvi ötürücülərə və hormonlara reaksiya verərək açılarlar.

Burada ifadə edilməli olan bir başqa əhəmiyyətli nöqtə də, mesajların ötürülməsindəki sürətdir. Tanıma, seçmə kimi əməliyyatlara baxmayaraq ionların kanallardan keçməsi son dərəcə sürətlə baş verər. Seçim zamanı hər hansı bir gecikmə ya da yavaşlama olmaz. Hətta ionlar o qədər sürətli daşınar ki, mesajlar bədənin hər hansı bir yerinə saniyənin bir neçə mində biri qədər sürətlə çatdırılar. Məsələn, bir sinir hüceyrəsində hərəkət potensialı çox yüksəkdir və bir millisaniyədə (saniyənin mində biri) milyonlarla ion axını reallaşar. İon kanallarından giriş-çıxışların 24 saat ərzində bədənimizin hər nöqtəsində reallaşdığı düşünülərsə, bədənimizdəki hərəkətliliyin ölçüsü daha yaxşı aydın olar.

Həyatda qalmağımız üçün burada bir neçəsinə toxunduğumuz saysız şərt mövcuddur və bütün bu şərtlər bədənimizdə bizim üçün hər an hazır vəziyyətdədir. Hətta biz daha doğulmadan, tək bir hüceyrə halındaykən genlərimizdə bu sistemlərin məlumatı kodlanmışdır. İnsanın isə belə bir nizamın nə dizaynında, nə inşasında, nə də fəaliyyətində rolu vardır. Quranda Allahın insanlar üzərindəki rəhməti "... O sizə istədiyiniz hər şeydən vermişdir. Əgər Allahın nemətlərini sayacaq olsanız, onları sayıb qurtara bilməzsiniz..." ayəsiylə bildirilir. (İbrahim surəsi, 34)

 

İon kanallarındakı elektrik istehsalı

İonların kanal yollarında hərəkət etməsi hüceyrənin funksiyalarını və canlılığını davam etdirə bilməsi –bilavasitə insanın həyatı- baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Çünki ionlar hüceyrəyə bu kanallar arasından giriş-çıxış edərkən kiçik elektrik axınları meydana gətirərlər. Bu da bədənimizi həssas hala gətirən sinir hüceyrələrinin işini və hüceyrələr arası əlaqənin reallaşmasını təmin edər. Bədənimizdəki bütün həyati fəaliyyətlər də bu elektrik siqnalları vasitəsilə çatdırılan məlumatlar əsasında tənzimlənər. Bu zülallar olmadan hüceyrə membranları elektrikdən məhrum olacaq ki, bu da bədəndəki rabitənin dayanması deməkdir. Bu baxımdan hüceyrə membranında "ion kanalları"nı təşkil edən zülallar bədənin elektrik fəaliyyəti baxımından ən əhəmiyyətliləridir.

İon kanalı açıldığında, müsbət yüklü natrium ionları hüceyrəyə ani giriş edərlər. Bu hərəkət sinir və əzələlərdə itələyici güc meydana gətirən elektrik hadisələrini başladar. Bu baxımdan, xüsusilə natrium kanalları başlıca əhəmiyyətə malikdir. Kalsiumun xüsusi kanallar vasitəsilə hüceyrəyə girişi isə, hüceyrələr arasında sinir ötürücülərinin və hormonların ifraz olunmasına səbəb olar.

İon kanallarında ionların hərəkəti çox sürətli və seçici olaraq baş verər. Məsələn, bir hüceyrə membranı natriumu seçən bir kanal açaraq natriumun hüceyrə daxilinə qəbul edilməsini təmin edər və hüceyrə daxili elektrik gərginliyini müsbət dəyərə yüksəldər. Kaliumu seçən bir kanal açdığında isə, kaliumun hüceyrə xaricinə çıxmasına icazə verər və gərginliyi mənfi dəyərə endirər. Beləliklə, gərginlik daima sürətli bir şəkildə dəyişər. Hüceyrələrdəki elektrik rabitəsi də başlıca olaraq bu şəkildə reallaşar.

Hüceyrənin elektrik enerjisi biologiyada çox əhəmiyyətli bir mövzudur. Fosfat birləşmələri, amin turşuları və ya ionlar hüceyrə membranından daşınarkən bunların hərəkəti elektrik cərəyanı, bu səbəbdən hüceyrə membranı boyunca bir gərginlik fərqi meydana gətirər. Buradakı gərginliyə "hüceyrə membranı potensialı" adı verilir. Hüceyrə membranında yaranan bu elektrik potensialı hüceyrədə enerjinin saxlanılması üçün istifadə edilərək, elektrik enerjisinin toplanmasını tənzimləyər.

Hüceyrə membranı boyunca ionların axınında bir dəyişiklik olduqda isə, hüceyrə membranı bu potensialını dəyişər. Bu vəziyyət natrium kanallarının açılmasını təmin edər. Natrium kanallarının ölçüləri 0,3-0,5 nanometr (millimetrin milyonda biri) qədərdir. Açılan kanal natrium ionlarını içəri çəkərkən, hüceyrə membranı potensialında yüklü bir dəyişmə olar və hüceyrə elektriki aktiv hala gələr. İstirahət halındakı sinir və əzələ hüceyrələrində isə natrium kanalları möhkəmcə bağlıdır. Hüceyrə membranındakı potensialın azalması –hücreyrə içindəki yükün xaricə nisbətən bir az daha mənfi dəyərə gəlməsi- vəziyyətində isə natrium kanalları açılar. Bu cür kanallara "gərginlik-qapılı kanallar" da deyilir.

Gərginlik-qapılı ion kanalları

İon kanallarının qapılar şəklində hərəkət etməsi hüceyrə membranının elektrik vəziyyətinə bağlıdır. Məsələn, hüceyrə membranının içəri tərəfində qüvvətli bir mənfi yük olduğu zaman, natrium qapılarının xarici tərəfi möhkəm şəkildə qapalıdır. Membranın içəri tərəfi mənfi yükünü itirdiyi zaman, bu qapılar birdən açılar və çox böyük miqdarda natrium hüceyrə daxil olar. Kalium qapıları isə hüceyrə membranının içəri tərəfi müsbət yükləndiyi zaman açılar.

Qapıların açılıb bağlanma hərəkətini təhlükəsizlik işçisinin nəzarəti altında açılan qapılara bənzədə bilərik. Necə ki, təhlükəsizlik işçisi yalnız o binada çalışan kəsləri görüb tanıdıqda ya da şəxsiyyət vəsiqəsinə baxdıqda qapının açılmasına icazə verirsə, ion kanalları da əlaqədar ionları tanıdıqdan sonra qapılarını açarlar. Ancaq hüceyrə membranında hər bir açıb bağlama hadisəsi saniyənin bir neçə milyonda birində reallaşar. Bu son dərəcə qısa bir vaxtdır. Əgər bu müddət daha uzun olsaydı, bu vəziyyətdə bədənimizdəki bütün fəaliyyətlər yavaşlayacaq, ətrafımızı hiss etməyimiz, bu gözəlliklərə verdiyimiz reaksiyalar da yubanacaqdı. Bu ləngidilmiş həyat forması ilə hüceyrələrimizin –bilavasitə bizim- həyatda qalması isə mümkün olmayacaqdı. Bu baxımdan hüceyrədəki kompleks sistemlər qədər bu sistemlərin işləmə sürəti də həyati əhəmiyyətə malikdir. Bədənimizdəki bütün sistemlər qüsursuzca çalışsaydı və təkcə hüceyrə membranından giriş-çıxışlar lazım olandan yavaş olsaydı, bədənimizdəki nizam pozulacaqdı. Bu səbəbdən, bədənimizdəki hər incəlik təkamül nəzəriyyəsinin mərhələ-mərhələ inkişaf iddialarını təkzib edən bir dəlil təşkil edir.

İon kanallarında gərginliyin meydana gətirdiyi dəyişiklikləri ilk dəfə ölçən elm adamları çox təəccüblü bir nəticə ilə qarşılaşdılar. “Nature” jurnalının 16 dekabr 2000-ci il tarixli sayında gərginlik qəbuledicisindəki amin turşularının daha əvvəl zənn edildiyi kimi sadə dönmə hərəkətləri etmədikləri, əksinə qıfıl içində dönən açarlar kimi hərəkət etdikləri açıqlandı. İllinoys Universitetində fizika professoru olan Paul Selvi həyata keçirdikləri fəaliyyətin nəticələrindən belə bəhs edir:

Sinir hüceyrəsinin membranları içində natrium və kalium ionlarının axınını təşkil edən xüsusi boşluqlar ya da kanallar var. Bu kanallar membran üzərindəki cərəyandan asılı olan qapılar kimi açılıb bağlanır və bu səbəblə, sinir qıcıqlarının yaranmasını və çatdırlımasını idarə edirlər. Bu araşdırmada ion kanallarının gərginlik dəyişməsini necə hiss etdiyini və kanallardakı gərginlik qəbulediciləri içindəki amin turşularının bunlar açılıb bağlandıqda necə hərəkət etdiyini tapmağa çalışdıq... Bizə görə amin turşuları hüceyrə membranında yarığa oxşar bükülmələr meydana gətirir. Dönmə hərəkəti hüceyrənin içindəki yüklərin hüceyrə xaricindəki yüklərə kimyəvi olaraq girişini dəyişdirir. Beləcə, kiçik bir hərəkət dəyişməsi böyük bir təsir meydana gətirə bilir.

Kaliforniya Universitetindən Francisco Bezanilla isə ion kanalındakı gərginlik-qapılarının kompleks quruluşundan belə danışır:

İon kanalı içindəki müəyyən amin turşularını işarələdik və sonra membran üzərindəki gərginliyin funksiyasına görə məsafədəki fərqi ölçdük... Təəccüblü şəkildə bu amin turşularının bəziləri ayrılır, digərləri isə daha da yaxınlaşırdı, hətta bir qismi heç hərəkət etmirdi. Bu hərəkətlər sadə dönmə hərəkətləri ilə hüceyrə membranı içində nasosun yuxarı-aşağı hərəkəti kimi açıqlana bilməz. Bu kilidin dönməsi kimi bir dönmə hərəkətidir və bu əldə edilən məlumatlara tam olaraq uyğundur.

Yuxarıdakı sitatlarda da ifadə edildiyi kimi hüceyrə membranındakı ion kanallarında reallaşan bu hadisələr sadə bir mexanizm deyil. Burada incəliyinə girmədiyimiz, hətta son dərəcə səthi olaraq toxunduğumuz hüceyrəyə giriş-çıxışlar, hər şeyin bir tam olaraq yaradıldığını göstərir. Çünki bu sistem ancaq bütün hissələri bir yerdə qüsursuz olaraq işləyərsə, orqanizm üçün faydalıdır. Bunun əksində isə həyat mümkün deyil.

Gərginlik-qapılı kalium kanalları hüceyrə membranındakı rabitənin bir hissəsidir. Rabitə zülallarının hüceyrə membranından saniyədə milyonlarla ion keçirən boşluqları vardır. Bu boşluqlar ion keçidini fövqəladə bir seçicilik və sürətlə həyata keçirərlər. Qapılarında da gərginlik dəyişikliyini təsbit edən bir qəbuletmə mexanizmi vardır. Bu mexanizm hər hansı bir gərginlik dəyişikliyi hiss etdiyində qapılar milli saniyə qədər qısa bir müddətdə açılar ya da bağlanarlar. Harvard Tibb Məktəbi Nevrobiologiya Hissəsindən Gary Yellenə görə "Bu ixtisaslaşmış xəbərləşən molekulların memarlıq quruluşları və funksional komponentləri gedərək daha çox aydınlıq qazanır, lakin hələ də bəzi əhəmiyyətli əlaqələrin ortaya çıxarılması lazımdır."

Elm adamlarının hələ funksiyalarını təsbit etməkdə çətinlik çəkdikləri hüceyrə membranının kompleks quruluşu molekulyar səviyyədə də təsadüflərə yer olmadığını açıq şəkildə ortaya qoyur. Gözlə görülməyən ölçülərdə müdhiş bir sürət, mükəmməl bir nizam və qüsursuzluq hakimdir. Bu nizamı meydana gətirən hissələrə baxdığımızda isə, qarşımıza şüursuz atomlar çıxar. Bu atomların təsadüfi şəkildə bir araya gəlməsiylə bu dərəcə heyranlıq oyandıran bir sistemin özbaşına ortaya çıxa bilməyəcəyini açıq bir şüurla qiymətləndirən hər kəs qəbul edəcək. Ancaq kor-koranə darvinizmə bağlı qalan təkamülçülərə görə, bu kompleks nizam təsadüflərin əsəridir. Şübhəsiz, quruluşu görüb "məqsədsiz" demək, nizam görüb "təsadüf" demək göz görə-görə həqiqətləri inkar etməkdən başqa bir şey deyil. Necə ki, hüceyrə membranının quruluşu haqqındakı səthi bir neçə məlumat belə təkamül xəyalı quranlara tək başına yetərli cavabı verir: "Təsadüf iddiaları məntiqsizdir, ağıldankənar və qeyri-mümkündür..."

 

Natrium-Kalium nasosu:

ütün bunlarla yanaşı ionları daşımaq üçün enerji tələb edən zülal "nasos"larından istifadə olunar. Ən çox məlum olan nasos sistemlərindən biri natrium-kalium nasosudur. Hüceyrə membranında kanal əmələ gətirən zülal hüceyrənin ümumi enerji istehsalının üçdə birini yanacaq olaraq istifadə edər. Bu zülal gecə-gündüz heç dayanmadan hüceyrə xaricinə natrium ionlarını nasosla vurarkən, bunların yerinə kalium ionlarını içəri çəkər. Hər "nasoslama" əməliyyatı zamanı hüceyrənin xaricinə 3 natrium (Na +) göndərilər və hüceyrə daxilinə 2 kalium (K +) alınar.(49) Beləliklə, bu nasos sayəsində hüceyrə daxilində natrium (Na +) və kalium (K +) ionlarından asılı olaraq fərqli sıxlıq vəziyyətləri meydana gələr. Bədəndəki bütün hüceyrələrdə olan bu nasoslar hüceyrə daxilində ion sıxlığını təmin etmək və hüceyrə həcminə nəzarət etmək üçün istifadə olunar.

Daşıyıcı zülalın hüceyrənin içinə doğru çıxıntı meydana gətirən tərəfində natrium ionlarının bağlanması üçün üç qəbuledici bölgə mövcuddur. Kənar tərəfində isə kalium ionları üçün iki qəbuedici bölgə vardır. Daşıyıcı zülalın iç tərəfinə üç natrium bağlandığı zaman zülalın ATF-aza (ATF içindəki bir ferment) funksiyası aktivləşər. Bu ferment yüksək enerji daşıyan ATF-yə (Adenazintrifosfat: Canlıların birbaşa istifadə etdiyi enerji) parçalayar və onu ADF-yə (Adenazindifosfat: ATF-dən fosfat qrupunun ayrılmasıyla əmələ gələn komponent) çevirər.  Enerjinin sərbəst qalmasıyla yanaşı daşıyıcı zülal molekulunda forma dəyişikliyi meydana gələr və natrium ionlarının kənarlaşmasına, kalium ionlarının da içəriyə girməsinə səbəb olan "nasoslama" hadisəsi reallaşar.

Yuxarıda sxematik olaraq təsvir etməyə çalışdığımız ion nasos sistemi bir çox elm adamının üstündə illərini sərf etdiyi, haqqında cild-cild kitablar yazdığı, hüceyrə membranında reallaşan kompleks əməliyyatlardan yalnız biridir. Elektron mikroskopu altında ortaya çıxan bütün bu incəliklər, əlbəttə ki, çox hikmətlidir. Allah insanı bu sistemlərin hər birinin işinə möhtac olaraq yaratmışdır. Dövrümüzdə ortaya çıxan bu məlumatlar Allahın hər yeri əhatə edən sonsuz elmini təqdir edə bilməyimiz baxımından əhəmiyyətli bir fürsətdir. Bir Quran ayəsində belə bildirilir:

... Rəbbim elmi ilə hər şeyi əhatə etmişdir. Məgər düşünüb ibrət almayacaqsınız? (Ənam surəsi, 80)