Hər hansı bir səbəblə qana qarışan bir maddə hüceyrə membranına gəldiyi zaman dərhal hüceyrə içinə girə bilməz. Böyüklüyünə, kimyəvi xüsusiyyətlərinə, faydalı və ya zərərli olmasına görə fərqli formalarda qarşılanar. Eynilə bir ölkənin sərhəd keçid məntəqələrindəki yoxlanış kimi hüceyrəyə daxil olacaq bir maddə də ciddi yoxlanışdan keçər. Əgər gələn yad bir maddədirsə, şəxsiyyət təsbiti edilər və təhlükəsizliyi təhdid etdiyinə qərar verilərsə deportasiya edilər. Lakin bəzi maddələrin giriş-çıxışı -bir ölkənin öz vətəndaşlarına tətbiq etdiyi asanlıq kimi- asanlaşdırılmışdır. Bu maddələr ciddi tədbirlərə tabe edilmədən rahatlıqla hüceyrəyə girib çıxarlar. Hətta bəzi maddələrin -eynilə xüsusi pasport sahibi olan vətəndaşlar kimi- hüceyrəyə xüsusi giriş səlahiyyətləri vardır. Qısacası, hüceyrə membranına gələn maddələr şəxsiyyətlərinə görə müxtəlif tələblərlə üzləşərlər.

Bir maddənin hüceyrə membranından keçə  bilməsi -hüceyrə membranının maddəsi ilə "qarışa bilməsi"- üçün yağda həll olan olmalıdır. Necə ki, maye yağı su ilə nə qədər qarışdırmağa çalışsaq da bacara bilməyəcəyimiz kimi yağda həll olmayan bir maddə də hüceyrə membranına qarışa bilməz. Yağda həll olmayan maddələrin keçişi üçün isə xüsusi bir üsul tətbiq olunar. Bu molekulların keçməsində hüceyrə membranında olan zülallar rol oynayar. Beləcə, yağda həll olmayan bir çox maddə, bu problemin öhdəsindən gəlinərək hüceyrə daxilinə daşınar.

Bəzi molekullar da hüceyrə membranından içəri girərkən, böyüklüklərinə görə membrandan tək başlarına keçə bilməzlər. Bu vəziyyətdə kanal zülalları və daşıyıcı zülallar qılafdan keçməsinə icazə verdikləri molekul və ionların hüceyrə daxilinə daşınmasına kömək edərlər. Hüceyrə membranı zülallarının hansı maddələri daşıyacaqları bəllidir və daşıyacaqları maddəni seçərkən son dərəcə diqqətli davranarlar. Məsələn, şəkəri daşıyan sistem, amin turşusu daşımaz. Daşıyıcı zülal iki molekulu, formalarına və atom saylarına görə ayırd edər. Məsələn, eyni atom sayına və kimyəvi birləşmələrə malik olan iki molekuldan birinin molekul formasında ən kiçik bir həndəsi dəyişiklik olarsa, daşıyıcı sistem bunu ayırd edər və o molekulu daşımaz.

İndi belə düşünək... Bir daşıyıcı ya da kanal zülalın başqa bir molekulun kimyəvi formulunu bilməsi, onu atom saylarından ayırd etməsi necə mümkün ola bilər? Ağıl və şüurdan məhrum olan bir zülal hüceyrənin faydasına olacaq bu məsuliyyəti öz-özünə necə əldə etmişdir? Bu zülalların öz-özlərinə iş bölgüsü edib hüceyrəyə faydalı olan molekulları tanımaları, onları hüceyrə daxilinə aparmaq üçün daşıma vəzifəsini götürmələri ya da təsadüfi olaraq bu məsuliyyətlərini əksiksiz olaraq yerinə yetirmələri əlbəttə mümkün deyil. Ağılı və vicdanı açıq olan hər kəs bütün bu incəliklərdə Allahın gücünün və sonsuz elminin təcəlli etdiyini təqdir edəcəkdir.

Əvvəlki hissədə izah etdiyimiz hüceyrə membranının xüsusi ikiqat lipid quruluşu sayəsində hüceyrə daxili və xarici mayelər bir-birləriylə qarışmaz. Hüceyrənin xaricindəki mayelərdə natrium miqdarı çox, kalium miqdarı isə azdır. Bu vəziyyətin tam tərsi də hüceyrə daxili maye üçün keçərlidir. Eyni şəkildə hüceyrə xarici mayedə xlorid ionu çoxluq təşkil etsə də, hüceyrə daxili maye bunun əksinə olaraq çox az miqdarda xlorid ehtiva edir. Həmçinin hüceyrə daxili mayedə fosfatlar və zülallar hüceyrə xarici mayedən diqqət çəkici şəkildə daha sıxdır. Bunun kimi bir çox fərqlilik hüceyrənin həyatı üçün çox əhəmiyyətlidir. Bütün bu tarazlıqlar hüceyrə membranındakı daşıma mexanizmlərini formalaşdıran ünsürlərdir.
Hüceyrə membranından maddə alış-verişi hüceyrənin enerjidən istifadə edib-etməməsinə görə başlıca olaraq iki formada həyata keçir:

 

1. Passiv daşıma

Bir maddənin hüceyrəyə girərkən qarşılaşdığı ilk maneə hüceyrə membranıdır. Bəhsi keçən maddənin daşınmasında əgər hüceyrə enerji sərf etmirsə bu daşıma prosesinə passiv daşıma deyilir. Bu cür bir daşıma üsulu çox sıx olan mühitdən, az sıx olan mühitə doğru hərəkətin reallaşmasıyla həyata keçir. Bu daşıma üsulunun əsas formaları diffuziya və osmosdur.

 

Diffuziya:

Molekulların çox sıx mühitdən az sıx mühitə doğru yayılmasına, ümumi ifadə olaraq diffuziya deyilir. Başqa bir ifadəylə, maddə molekullarının membrandakı molekullar arası boşluqdan ya da daşıyıcı bir zülala birləşərək molekul hərəkətləriylə keçməsi mənasını verir. Molekullar olduqları mühitdən müxtəlif istiqamətlərə doğru hərəkət edərlər. Bu hərəkət maddənin bərk, maye və qaz olmasına görə fərqlənir. Qaz molekulları maye və qatı haldakı molekullara görə daha hərəkətlidir.
Molekullar sıfır dərəcədən yuxarı temperaturda hərəkətli vəziyyətdədirlər və başqa bir obyektə dəydikdə hərəkət qüvvələri bir-birinə nüfuz edir. Bu səbəblə, qatı suyun içinə mürəkkəb damızdırsaq həm su, həm də mürəkkəb daha az intensiv hala gələr. Çünki hərəkət halındakı bütün molekullar bir-birlərini "itələyərək" gedə biləcəkləri ən uzaq məsafəyə getmək istəyərlər. Aralarındakı məsafə böyüdükcə də daha az intensiv hala gələrlər; beləcə diffuziya prosesi baş verər.
Bədəndəki mayelərdə də bütün molekul və ionlar davamlı hərəkətli vəziyyətdədirlər və bu molekullar müxtəlif istiqamətlərdə saniyədə milyardlarla sıçrayış edərlər.
- Sadə diffuziya: Sadə diffuziya molekul və ya ionların membrandakı molekullar arası boşluqlardan və ya kanallardan daşıyıcı bir zülala bağlanmadan kinetik -hərəkət hesabına yaranan- enerji ilə membrandan keçməsi mənasına gəlir. Bu boşluqlardan su, sidik cövhəri və suda həll olmuş maddələr keçər. Bir çox maddə üçün hərtərəfli yoxlanış aparılarkən, su heç bir yoxlanışdan keçmədən hüceyrəyə qəbul edilər. Çünki suyun vəzifəsi orqanizm baxımından həyati dərəcədə əhəmiyyətlidir və hüceyrələrə suyun davamlı girib çıxması lazımdır. Bu səbəblə, bu maneəsiz və enerji sərf etmədən reallaşmalıdır.
Su, hüceyrə membranı yağlarına demək olar ki, heç qarışmadığı halda hüceyrə membranında olan zülal kanalları vasitəsi ilə rahatlıqla keçər. Bu molekulların hüceyrə membranından keçmə sürətləri heyranedicidir. Əgər suyun giriş-çıxışı üçün də bir çox maddədə olduğu kimi enerji lazım olsaydı, bədənimizdəki enerji miqdarı bunun üçün kifayət etməyəcəkdi. Çünki, məsələn, qanımızda olan 25 trilyon qırmızı qan hüceyrəsinin birinin membranından hər iki istiqamətdə saniyədə keçən suyun ümumi miqdarı qırmızı qan hüceyrəsi həcminin təxminən 100 qatıdır.(36) Bu giriş-çıxışın sayını bədənin bütün hüceyrələrinin sayına vurub dəqiqəyə, saata, günə və ilə çevirsək, bir insanın ömrü boyunca ehtiyac duyacağı enerjini rəqəmlərlə ifadə etməkdə çətinlik çəkərik. Bu məqamda belə bir sual meydana çıxır. Niyə yalnız su üçün belə asan bir keçid icazəsi var? Digər maddələrin giriş-çıxışı ciddi nəzarət altında həyata keçərkən, həyati əhəmiyyətə malik olan suyun keçişi üçün niyə bir tədbirə ehtiyac duyulmaz?

Şübhəsiz, hüceyrə membranında şüurlu bir seçim mexanizmi var. Hüceyrənin həyatda qalması üçün son dərəcə şüurlu qərarlar qəbul edən, bunları böyük bir ciddiyyətlə tətbiq edən molekulların varlığından söhbət gedir.

Bədəninizin hər hüceyrəsində hər an həyatda qalmaq üçün su hüceyrə membranından böyük bir sürətlə daşınar və siz bütün bu olub bitənlərdən xəbərdar olmazsınız. Bir an üçün bədəninizdəki hüceyrələrə daşınacaq olan suyun giriş-çıxış nəzarətinin sizin öhdənizə verildiyini düşünün. Suyun əhəmiyyətini bilməyinizə baxmayaraq belə bir vəzifəni nəinki bir ömür boyu, hətta qısa bir müddət belə reallaşdırmağınız mümkün olmazdı. Üstəlik, hüceyrəyə su giriş-çıxışı bədəninizdə olub bitən saysız əməliyyatdan yalnız biridir. Orqanizm içində milyonlarla təfərrüatda heç dayanmadan işləyən üstün ağılın şüursuz atomlara aid olduğunu düşünmək mümkün deyil. Bu üstün yaradılış bizi yoxdan var edən Allaha aiddir. Və bədənimizdə işləməli olan saysız sistemdən biri olan hüceyrə içinə suyun qəbul edilməsi prosesi də, bizlərə Rəbbimizə möhtac olduğumuzu xatırladan milyonlarla təfərrüatdan yalnızca biridir.
Digər tərəfdən oksigen (O2), karbon (CO2), azot, spirt kimi maddələrin də yağda həll olma dərəcələri yüksəkdir. Beləcə, bütün bu maddələr hüceyrə membranının yağ təbəqəsindən heç bir enerji sərf etmədən asanlıqla keçərlər. Hər an alınmasına ehtiyac duyduğumuz oksigenin və davamlı atılmasına ehtiyac duyduğumuz karbondioksidin hüceyrəyə giriş-çıxışları, natrium (Na+) və kalium (K+) kimi maddələrdə olduğu kimi enerji tələb etsəydi, yenə rəqəmlərlə ifadə etməkdə çətinlik çəkəcəyimiz bir enerji almağımız lazım olacaqdı. Halbuki, böyük miqdarda oksigen hüceyrə membranı heç yoxmuş kimi hüceyrənin içinə girər.

Hüceyrənin sıx olaraq ehtiyac duyduğu maddələrin enerji sərf etmədən hüceyrəyə qəbul edilməsi Allahın insanlar üzərindəki rəhmətinin göstəricilərindən biridir.

Kənar maddələrin hüceyrəyə keçid sürətini, keçəcək maddələrin miqdarı, bu maddələrin molekullarının hərəkət sürəti və membrandakı boşluqların sayı təsir edər. Ancaq orqanizm fövqəladə vəziyyətlərdə hüceyrə molekulları arasındakı boşluqları genişləndirən xüsusi bir hormon ifraz edərək də bu keçişi asanlaşdıra bilər. Ehtiyacı olan qədər suyu hüceyrələrinə ala və sidik cövhərini xaric edə bilər. Normal şərtlərdə enerji sərf olunaraq hüceyrəyə girib-çıxan natrium (Na+) və kalium (K+) ionları, fövqəladə bir vəziyyətdə asanlaşdırılmış bir keçişlə hüceyrə içinə qəbul edilə bilər. Məsələn, əliniz bilmədən isti sobaya toxunsa, sinir hüceyrələri arasında sürətli bir əlaqə reallaşar. Bunun üçün asetilxolin deyilən bir maddə ifraz olunar və hüceyrə membranında 0,6 nanometr səviyyəsində mənfi yüklü bir kanal açılar. Beləliklə, böyük molekullar və müsbət yüklü ionlar hüceyrəyə rahatlıqla girib-çıxar. Hüceyrə xaricindəki qapı açılınca natrium içəri girər, içəridəki qapı açılınca kalium kənara çıxar və içəriyə girənə qədər hüceyrə xaricindəki hüceyrələrarası mayedə gözləyər. Beləliklə, xəbərdarlıq sinirdən sinirə ötürülmüş olar. İsti sobaya toxunmaqla beyinə gedən xəbərdarlıq eyni yolla geri qayıdar və sobadan əlimizi həmin saniyədə geri çəkərik.

Bu vəziyyətdə bir düşünün, əgər əlinizi yandırıcı bir istidən bir neçə saniyə daha gec çəksəydiniz, bədəninizdə necə zərər meydana gələrdi? Ancaq Allah bədənimizin ən kiçik parçasında qurduğu bu nizama müstəsna hallarda həyata keçiriləcək tədbirləri də əlavə etmişdir. Özlərinə verilən vəzifəni əskiksiz tətbiq edən hüceyrələr də heç bir qarışıqlığa səbəb olmadan, ağıl, düşüncə və şüur ​​tələb edən bu vəzifələri Allahın diləməsiylə yerinə yetirərlər. Bizim isə olub bitənlərdən xəbərimiz belə olmaz.

- Asanlaşdırılmış diffuziya: Asanlaşdırılmış diffuziyada isə molekul və ionların keçməsində daşıyıcı zülallar rol oynayır. Asanlaşdırılmış diffuziyaya eyni zamanda daşıyıcı vasitəsi ilə diffuziya da deyilir. Daşıyıcı zülal molekul və ya ionların hüceyrə membranını keçmələrinə kömək edər, onlara kimyəvi olaraq bağlanar və hüceyrə membranından bu şəkildə keçidlərini təmin edər.

Daşınacaq maddə bağlandıqda daşıyıcı zülalda forma dəyişikliyi olar: Daxildə örtülü olan hüceyrə kanalının ucu açılar və molekul buradan içəri girməyə başlayar. Zülala zəif bağlandığı üçün hüceyrənin içinə yaxın olan bir yerə gəldiyi vaxt termal -istilikdən qaynaqlanan- hərəkətlə zülal molekuldan ayrılar və molekul hüceyrənin içinə daxil olar.

Bu mexanizm ilə molekulların daşınma sürəti daşıyıcı zülal molekulunun formasının dəyişmə sürəti qədərdir. Bu üsulla daşınan maddənin hər iki istiqamətə doğru keçidi mümkün olar. Qlükoza və amin turşularının çoxu membrandan asanlaşdırılmış diffuziyayla keçərlər.(38)

 

Osmos:

Suyun diffuziyasına osmos deyilir. Digər bir sözlə osmos maye molekulların yarı-keçirici membrandan sıxlığın çox olduğu mühitdən az olduğu mühitə doğru keçməsidir. Canlılarda qapalı mühit hüceyrə membranı ilə məhdudlaşdırılmış olan sitoplazmadır. Sitoplazma içərisində üzvi turşular, şəkər, üzvi və qeyri-üzvi duzlar kimi maddələr var. Sitoplazma və xarici mühitin sıxlıq fərqinə görə hər iki mühit arasında su mübadiləsi gedər və maye konsentrasiyası tarazlığa çatana qədər də bu mübadilə davam edər.

Su molekullarının böyük miqdarı nizamlı olaraq hüceyrə membranından sadə diffuziyayla keçər. Hüceyrə membranından həmişə axının olmasının orqanizm daxilində çox əhəmiyyətli funksiyaları vardır. Məsələn, bu sistem nazik bağırsaqda suyun sorulması və ifrazında böyük əhəmiyyət daşıyar. Həmçinin, qırmızı qan hüceyrələrinin membranında da hər iki istiqamətdə su nizamlı olaraq süzülər.

Hər iki istiqamətdə hərəkət edən suyun miqdarı son dərəcə həssas nizamlanmışdır. Suyun girişi və çıxışı bərabər olar. Buna görə də hüceyrənin həcmi sabit qalar. Lakin, bəzi hallarda, membranın iki tərəfi arasında konsentrasiya fərqi meydana gələr. Bu şərtlərdə, suyun hərəkət istiqamətinə bağlı olaraq hüceyrə şişər ya da büzülər.

Məsələn, bir hüceyrənin içində zülal kimi böyük molekul varsa, suyun hüceyrənin içinə doğru süzülməsi çıxışından daha sürətli olar və hüceyrə şişər. Hüceyrə membranı bir şar kimi hərəkət edər və əgər hüceyrəyə çox su daxil olarsa, hüceyrənin ölümünə səbəb olacaq şəkildə hüceyrə çatlayar. Bu səbəblə, hüceyrələr hüceyrəyə çox su girməsini ya da hüceyrədən kənara çoxlu su buraxılmasını önləyən bir mexanizmlə yaradılmışdır. Bu mexanizm sayəsində hüceyrədə çatlamayacaq sağlam bir xarici örtük əmələ gələr.

Böyük molekullar hüceyrənin xaricində olduğu vaxt isə, hüceyrə su girişindən daha sürətli olaraq su itirər. Bu vəziyyətdə hüceyrədə büzüşmə olar və hüceyrənin canlı qalmasını təmin edən kimyəvi reaksiyalar səbəbiylə su ehtiyacı yaranar. Göründüyü kimi, hətta hüceyrəyə suyun giriş-çıxışında belə çox həssas bir tarazlıq var. Bu sistem Uca Allahın rəhmətiylə bizim heç bir nəzarətimizə ehtiyac olmadan qüsursuz işləyər.

 

2. Aktiv daşıma

Hüceyrə membranına maddələrin girişi yuxarıdakı üsullardan əlavə başqa yollarla da baş verir. Maddənin hüceyrə membranından keçməsi hüceyrənin enerji istifadə etməsiylə reallaşırsa, bu hadisəyə aktiv daşıma deyilir. Aktiv daşımada maddə sıxlığın az olduğu mühitdən çox olduğu mühitə doğru daşınar. Bu daşıma üçün lazım olan enerji ehtiyacı tənəffüslə təmin edilən ATF ilə (hüceyrəvi enerji molekulu) qarşılanar. Qlükoza bəzi amin turşuları ilə natrium (Na +) və kalium (K +) ionlarının hüceyrə xaricinə və daxilinə daşınması üçün enerjiyə ehtiyac vardır. Bu keçid membrandakı fermentlərin köməyi ilə həyata keçirilər və bu daşımada hərəkətdən qaynaqlanan kinetik enerji ilə yanaşı əlavə bir enerji qaynağına da ehtiyac duyular.

Qabaqcadan də ifadə etdiyimiz kimi, diffuziya vasitəsilə keçid vaxtı maddə sıxlıq vəziyyətinə görə hərəkət edər. Lakin bir maddə sıxlığın çox olduğu mühitə tərəf hərəkət edəcəksə, enerji sərf olunar və aktiv daşıma reallaşar. Passiv daşıma yerin cazibə qüvvəsi səbəbiylə suyun yüksəklikdən düzənliyə doğru axınına bənzədilə bilər. Aktiv daşıma isə suyun yüksəkliyə doğru, yerin cazibə qüvvəsinə qarşı güc sərf edərək çıxardılması kimi düşünülə bilər. Ya da bu tip bir daşıma forması nərdivan çıxarkən yük daşıyan, quyudan nasosla su çəkən bir kimsənin enerjiyə ehtiyac duymasına da bənzədilə bilər. Buna görə də, hüceyrə membranından bu cür bir keçidin reallaşması üçün fermentlərlə birlikdə enerjiyə də ehtiyac vardır.

Natrium, kalium, kalsium, karbon, dəmir, azot, yod, sidik cövhəri ionları, müxtəlif amin turşusu və şəkərlər üçün də aktiv daşıma lazımdır. Gündəlik həyatda beynimizdən gələn əmrlə xarici və daxili orqanlarımızdakı hər cür funksiyanın reallaşması, hüceyrədə bəzi nəzarət mexanizmlərinin işləməsi, hüceyrəvi reaksiyaların baş verməsi üçün kalium (K +), maqnezium (Mg ++), fosfat və sulfat hüceyrənin daxili hissəsində çox olmalıdır. Eyni zamanda hüceyrənin xarici hissəsində isə natrium (Na +), kalsium (Ca ++) və bikarbonat çox olmalıdır.

Bu maddələr hüceyrə membranından aktiv daşıma ilə deyil, su, sidik cövhəri, oksigen, karbon kimi enerjisiz rahat bir şəkildə girib-çıxsaydılar nə olardı? Bu vəziyyətdə hüceyrə daxilində və xaricində ionlar bərabər olar, əzələ sıxılması baş vermədiyi üçün əzələlərimizlə heç bir iş görə bilməzdik, ağzımıza qoyduğumuz bir tikəni hiss edə bilməzdik, tüpürcək ifrazatı olmazdı, mədə həzm üçün xlorid turşusu ifraz edə bilməzdi, yemək borusu gərilərək qidaları mədəyə göndərə bilməzdi, mədə qidaları həzm edilə biləcək vəziyyətə gətirə bilməzdi. Qidalar onikibarmaq bağırsağına keçə bilməz, mədəaltı vəzi fermentlərini ifraz edə bilməz, qidaların qanda sorulması mümkün olmaz, qan təzyiqi nizamlana bilməz, qan dövr etməz, beyin işləməzdi, qısacası, heç bir orqan funksiyasını yerinə yetirə bilməzdi. Digər bir sözlə, həyat olmazdı, buna görə bütün orqanların funksiyalarını yerinə yetirə bilmələri hüceyrə səviyyəsindəki bu nizamda gizlidir.

Yalnız bir neçəsini qeyd etdiyimiz bu nümunələrdən də göründüyü kimi, bu dərəcə təfərrüatlı planları ağıl və şüurdan məhrum atomların öz-özlərinə düşünmələri mümkün deyil. Hüceyrə membranını təşkil edən yağ və zülal molekulları natrium və kalium ionlarının hüceyrə daxilində çox olmasını bilə bilməzlər. O halda bu maddələrin nəqlinin məhdudlaşdırılması lazım olduğunu onlara kim deyir? Bu həssas tənzimləməni heç bir səhvə yol vermədən necə edirlər? Məhz bütün bu suallar bizi Allahın yaratma sənəti və elmi üzərində bir daha düşünməyə yönəldir. Bədənimizdəki milyardlarla hüceyrənin hər birinin sahib olduğu bu qüsursuz sistem sonsuz ağıl sahibi olan Allahın yaratması ilə mövcud olmuşdur.

 

 

Endositoz: Böyük molekulların hüceyrə daxilinə qəbul edilməsi

Bir hüceyrənin canlı qalması və böyüməsi üçün ətrafındakı mayedən, qida və bəzi maddələri hüceyrə daxilinə qəbul etməlidir. Hüceyrə membranında böyük hissəciklərin hüceyrə daxilinə qəbul edilməsi üçün “endositoz” deyilən xüsusi bir üsuldan istifadə olunar. Bu üsulun əsas formaları faqositoz və pinositozdur.

- Faqositoz: Bu üsulda bakteriyalar və virus ilə hüceyrə ya da toxumanın parçalanması nəticəsində yaranan məhsullar hüceyrə daxilinə qəbul edilər. Faqositoz prosesində kənardan qəbul edilən maddələr hüceyrəyə və toxumalara zərərli maddələrdir. Bakteriya, virus, parçalanmış hüceyrə məhsulları, ölü toxumalar və böyük zərərli hissəciklər bu yolla hüceyrəyə qəbul edilər və burada “lizosom” adı verilən parçalayıcı maddələr tərəfindən parçalanarlar. Hüceyrəyə faydalı olan hissələr alındıqdan sonra, qalan zərərli maddələr xaricetmə sistemi vasitəsiylə xaric ediləcək vəziyyətə gətirilərək hüceyrədən kənarlaşdırılar. Məsələn, bədəninizin bir yerindən zərbə alsanız göyərər və o bölgədəki ölü toxumalar bu metodla alınıb məhv edilər. Ya da infeksion bir xəstəliyə tutulduğunuz vaxt yenə hüceyrələr bu üsulla mikrobları alıb öz daxillərində yox edərlər. Bu səbəblə, faqositoz immunitet sistemimizin ən əhəmiyyətli üsullarından biridir. Çünki infeksiyaya qarşı tez və əksərən də qəti olan təhlükəsizlik təmin edər.

Yalnız müəyyən hüceyrələr faqositoz edə bilər. Bunlardan ən əhəmiyyətliləri toxuma makrofaqları və bəzi ağ qan hüceyrələridir. Müdafiə sisteminin "təmizlikçi hüceyrələr"i olaraq tanınan makrofaqlar düşməni sanki udaraq yox edərlər. Bununla yanaşı, makrofaqlar kiçik ölçülərinə baxmayaraq (10-15 mikrometr), bu udma xüsusiyyətləri sayəsində böyük molekulları hüceyrə daxilinə alaraq həzm etmə xüsusiyyətinə də sahibdir.

Makrofaqlar sanki qırma atan bir tüfəng kimi bir çox hədəfə birdən yönələ və eyni anda bir çox düşməni yox edə bilərlər. Antitellər isə bədənə daxil olan yad hüceyrələr üçün hazırlanan zülal quruluşlu silahlardır və tək bir hədəfə yönələrlər. Bakteriyalar özlərinə xas antitellərlə örtülüdür. Bu antitellər bakteriyanı özləri ilə daşıyaraq faqositlər üzərindəki qəbuledicilərə bağlanarlar. Əlaqə nöqtəsindəki membran bir saniyədən daha qısa bir müddətdə çuxur əmələ gətirərək hissəciyi tamamilə əhatələyər. Gedərək daha çox sayda qəbuledici bağlanar. Bütün bu hadisələr ardıcıl şəkildə sürətlə baş verər və membran örtülərək sanki bir cib əmələ gətirər. Daha sonra hüceyrə daxili mayedəki zülallar bu cibi əhatəyə alar və üst hissəsinə yaxın qisimdə gərilərək cibi hüceyrə daxilinə çəkərlər, sonra da hüceyrə daxilində sərbəst buraxarlar.

Demək olar ki, bütün hüceyrələr hüceyrə daxilinə faydalı və lazımlı olan maddələri qəbul edərkən faqosit hüceyrələr zərərli maddələrlə mübarizə aparmaq məsuliyyətini necə əldə etmişlər? Digər hüceyrələrdən fərqli olaraq faqositoz (udma) üsulunu tətbiq etmək haradan ağıllarına gəlmişdir? Udduqları maddələri hüceyrə daxilində parçalayacaq lizosomları necə əldə etmişlər? Bu parçalayıcı maddə -lizosom- hüceyrənin özünü deyil, hüceyrə içinə alınan zərərli maddələri yox etməli olduğunu haradan bilir? Bir maddənin zərərli olduğuna kim və necə qərar verir? Qısacası, bir hüceyrə düşmənini tanıma, yox etmə şüurunu haradan əldə edir? Biz bədənimizdəki bir göyərmə ya da bir infeksiyanın yaxşılaşmasını heç bir şey etmədən oturub izləyərkən hüceyrələr son dərəcə ağıllı üsullarla bizi qarşı-qarşıya olduğumuz təhlükələrdən qoruyarlar. Hüceyrələrin bu cür əhəmiyyətli bir məsuliyyəti öz-özlərinə əldə etmələri, sonra da bunu diqqətlə və böyük bir ustalıqla yerinə yetirmələri qətiyyən mümkün deyil. Ağıllı düşünən heç kim bu hüceyrələrin şüur ​​və ağıl sahibi olduğunu iddia etməyəcək. Qarşı-qarşıya olduğumuz bu möcüzəvi yaradılış bizləri yoxdan var edən Uca Rəbbimizə aiddir. Allah hər bir hüceyrəni yaratmış və onlara vəzifələrini də öyrətmişdir. Hər hüceyrə özünə verilən vəzifəni bu qüsursuz işləyən sistem sayəsində yerinə yetirir.

- Pinositoz: Hüceyrə membranından birbaşa keçə bilməyəcək qədər böyük maddələrin hüceyrəyə qəbul edilmə formalarından biri də pinositozdur. Bu üsulla hüceyrə xaricindəki böyük molekullar kiçik kisələr içində hüceyrə içinə alınarlar. Hüceyrə membranına toxunan bu böyük zülallar reaksiya başladaraq hüceyrənin səth gərginliyini dəyişikliyə uğradarlar. Beləcə, hüceyrə membranı zülalı içinə alacaq şəkildə çuxur əmələ gətirər. Membranın kisəylə əlaqəli qismi membrandan ayrılaraq sitoplazmaya qarışar. Bunun sayəsində hüceyrəyə faydalı olan lakin sadə və aktiv daşıma ilə girə bilməyən maddələr hüceyrə içinə alınmış olarlar. İndi bu əsnada baş verənlər haqda bir az daha ətraflı bəhs edək.

Böyük molekullar hüceyrə içinə girə bilmək üçün membranın səthində olan xüsusi bir qəbuledici zülala bağlanarlar. Bu qəbuledicilər hüceyrə membranının xarici səthini əhatələyən çöküntü şəklindəki kisələrdə yerləşərlər. Zülal molekulları bəhsi keçən qəbuledicilərə bağlandıqları vaxt hüceyrə membranının səth xüsusiyyətləri kisənin hüceyrə içinə doğru çökməsinə səbəb olacaq şəkildə dəyişər. Bu kisələrin hüceyrə daxilinə baxan hissəsində lifli və yığıla bilən zülallar bir şəbəkə meydana gətirərlər. Bu zülallar qəbulediciyə yapışan zülalların ətrafının sarılmasını təmin edərlər. Dərhal ardından membranın hüceyrə içinə alınan qismi hüceyrə səthindən qoparaq bir kisə şəklində hüceyrə sitoplazmasına daxil olar. Bu əməliyyatın baş verməsi üçün hüceyrə xaricindəki mayedə kalsium ionu olmalıdır. Çünki kalsium əmələ gələn kisənin hüceyrə membranından qopmasını təmin edən zülalların yığılmasına imkan yaradır.

Pinositoz bir çox hüceyrə membranında daimi olaraq müşahidə edilər. Bəzi hüceyrələrdə bu çox sürətli reallaşar. Məsələn, makrofaqlarda dəqiqədə ümumi hüceyrə membranının 3% -i kisələr şəklində hüceyrə içinə daxil ola bilər. Pinositoz əsnasında istifadə edilən bu kisələr çox kiçikdir, hətta diametrləri ümumiyyətlə 100-200 nanometr arasındadır. Bu səbəblə, ancaq elektron mikroskopu ilə görmək mümkündür.

Hər iki üsulla -faqositoz və pinositoz- yaradılan kisələrin hüceyrə içində görünməsinin dərhal ardından bir və ya daha çox lizosom bu kisə ilə birləşər və içindəki bəzi fermentləri bu kisənin içinə buraxar. Beləcə, kisənin içindəki maddələrin parçalandığı bir həzm cibi meydana gələr. Həzm prosesi nəticəsində amin turşusu, qlükoza, fosfat kimi kiçik molekullar əmələ gələr və bunlar hüceyrə daxili mayedə yayılarlar. Bu səbəblə, lizosomlara hüceyrənin həzm orqanı adı verilə bilər.

Pinositoz çox böyük molekulların hüceyrənin içinə daxil ola bilməsinin başlıca yoludur, məsələn, zülalların çoxu bu yolla hüceyrə içinə qəbul edilər. Ancaq hüceyrə membranının bu cür bir kisə formasına gələ bilməsi üçün lazım olan dəyişikliklərin necə təmin edildiyi hələ də sirr olaraq qalır. Hüceyrəyə faydalı maddələrin hüceyrə içinə alınması üçün hər cür üsul və təfərrüat qüsursuzca nizamlanmışdır. Digər üsullarla hüceyrə içinə alına bilməyən böyük molekullar üçün çox xüsusi bir üsul tətbiq olunar. Yaxşı, böyük molekulların hüceyrəyə girişini təmin edən bu sistem necə mövcud olmuşdur? Böyük molekullar özlərini kisə vasitəsiylə daşıyacaq qəbuledicilərə bağlanmalı olduqlarını haradan bilərlər? Hüceyrə membranındakı qəbuledicilər içəri alınmalı olan böyük molekulları haradan tanıyarlar? Böyük molekulların bağlana biləcəkləri qəbuledicilərin olması hüceyrə membranını hüceyrə içinə bir kisə kimi bükəcək, sonra bu kisəni hüceyrə membranından qoparacaq, daha sonra molekulları kisənin xaricinə sərbəst buraxacaq xüsusi zülalların mövcud olması təsadüflərlə izah oluna biləcək bir vəziyyət deyil.

Unudulmamalıdır ki, burada şüurlu hərəkətlərindən bəhs edilən varlıqlar şüursuz atomların bir yerə yığışmasıyla meydana gələn molekullardır. Hər biri plan, koordinasiya tələb edən bu mərhələlərin kor və şüursuz molekullar tərəfindən həyata keçirilməsi qətiyyən mümkün deyil. Üstəlik, son dərəcə aydındır ki, belə bir sistem yenə şüursuz və kor təsadüflərlə, ağıl və şüura sahib olması mümkün olmayan atomların qərar verməsiylə meydana gələ bilməz. Bədənimizdəki milyardlarla hüceyrənin hər birinin incəcik membranında görülən bu üstün quruluş yaradılış həqiqətini təsdiq edir. Tarix boyunca insanlar bu qüsursuz sistemdən xəbərsiz yaşamışlar. Hələ XX əsrdə kəşf edilən bu həqiqətlər, əlbəttə, insanı yaradan sonsuz qüdrət sahibi Rəbbimizin varlığının qəti dəlillərindəndir.

 

Ekzositoz: Böyük molekulların hüceyrədən xaric olunması

Hüceyrə membranından keçə bilməyəcək qədər böyük maddələrin hüceyrədən xaric olunması hadisəsi “ekzositoz” adlanır. Ekzositoz əsnasında hüceyrə kənarlaşdırılacaq maddəni kisə içinə alar və bu kisəni hüceyrə membranının səthinə daşıyar. Kisənin membranı ilə hüceyrənin membranı əriyib bir-birinə qarışarlar. Bu əsnada kisənin içindəki maddələr hüceyrə xaricinə buraxılmış olar. Yuxarıda izah edilən hüceyrə daxili həzm prosesindən sonra qalan maddələr də endositozun tam tərsi olan bu üsulla hüceyrədən xaric olunarlar.

Göründüyü kimi, hüceyrə membranında reallaşan bu maddə alış-verişi üsulları ağıllı və planlı mərhələlər çərçivəsindədir. Əvvəlcə içəri alınacaq ya da xaric olunacaq bir maddənin hüceyrəyə faydalı ya da faydasız olduğunun təsbit edilməsi tələb olunur. Bəhsi keçən maddələr hüceyrə daxilinə bu xüsusi üsullarla alındıqdan sonra, bu maddənin faydalı hissələrini istifadə etməyi kim fikirləşmişdir? Bunları istifadə edilə biləcək vəziyyətə gətirən fermentlərdən istifadə etməyi və bu fermentləri hazırlamağı hüceyrə haradan bilir? Yararsız bir maddəni ya da molekulun faydasız hissələrini hüceyrə içində kim, necə tanıyır? Bu tullantıları hüceyrədən xaric edəcək xüsusi üsulu kim hazırlamışdır? Hüceyrə içində sanki bir molekulyar bioloq və ya bir kimyagər kimi işləyərək hüceyrənin həyatının qorunması üçün qərarlar alıb tətbiq edən kimdir?

Bu sualların cavabı, əlbəttə, şüursuz atomlardan meydana gələn molekullar deyil. Bir hüceyrənin bu dərəcə əhəmiyyətli qərarları alacaq nə şüuru, nə də ağılı vardır. Ancaq ortada çox böyük bir ağılın varlığı görünür. Bu üstün ağıl bizi yaradan Rəbbimizin təcəllilərindən biridir. Allahın hər şeyi "əhatə edən" olduğu Quranda belə bildirilir:

“Sizin məbudunuz yalnız Özündən başqa heç bir məbud olmayan Allahdır. O, elm ilə hər şeyi əhatə edir”. (Taha surəsi, 98)
 

Su molekullarının hüceyrədə gedən maddələr mübadiləsi üçün həyati əhəmiyyəti

Elm adamları su molekullarının hüceyrə membranındakı bir qisim zülallardan saniyənin milyardda biri qədər bir zamanda keçdiyini təsdiqlədilər. “Science” jurnalının 19 aprel 2002-ci il buraxılışında da yer verildiyi üzrə aquaporin deyilən bir qrup zülal hüceyrə membranında keçid kanalları meydana gətirirlər. İnsanlarda bir çoxu böyrəkdə, beyində və göz büllurunda olmaqla 10 növ aquaporin var. Su molekullarının aquaporinlər arasından hərəkəti əsnasında, yalnız suyun keçişi təmin edilər, hüceyrələr arasında olan ionların keçişi mümkün olmaz. Çünki, əgər sudan başqa ionlar da girsəydilər, hüceyrə membranının daxili və xarici hissələri arasında elektrik potensialı şəklində olan enerji itirilərdi. Ancaq suyun hüceyrə daxilinə qəbul edilməsi orqanizm mexanizminin sağlamlığını ən yüksək səviyyədə təmin edəcək şəkildə reallaşar.

Aquaporinlərin quruluşu üzərində geniş tədqiqatların aparılmasına baxmayaraq, bu kanalların fəaliyyəti hələ aydınlaşdırıla bilməmişdir. Tədqiqatın aparıcı üzvlərindən biri olan İllinoys Universitetindən fizika professoru Klaus Shulten Swanlundə görə bu tədqiqat, "hələ suyun kanaldan necə keçdiyini və ionların keçməsinin qarşısının necə alındığını açıqlaya bilmədi... Bu gün mümkün olan kristaloqrafik metodlar, bu cür anlıq incəliklər qarşısında aciz qalır".

Klaus Schulten Swanlund suyun hüceyrə daxilinə qəbul edilməsindəki nizamın əhəmiyyətini isə belə vurğulayır:
Su molekullarının tamamilə əks istiqamətdə olması, bir tərəfdən sürətli bir axın təmin edərkən protonların nəqlini önləyir... Əgər bu kanallar ionları sızdırsaydı, hüceyrə divarlarının elektrik potensialları aradan qalxardı, bu da hüceyrədə gedən maddələr mübadiləsinin tamamilə pozulmasına səbəb olardı.

Bədənimizin 70% -i su olduğu üçün sağlam qala bilmək üçün hər gün çoxlu suya ehtiyac duyarıq. Bədənimizdə gedən hər bir proses su içərisində reallaşar. Qida maddələrini, hormonları, antitelləri və oksigeni qan yolu ya da limfa sistemindən daşıyan həlledici maddə sudur. Su eyni zamanda bədənimizdəki tullantıların xaric edilməsi üçün də lazımdır. Əgər bədənə kifayət qədər su qəbul edilməzsə, orqanizm çirkli suyu təkrar dövr etdirmək məcburiyyətində qalar və maddələr mübadiləsinin fəaliyyətləri yavaşlayar. Bədənin su saxlaya biləcəyi hər hansı bir imkan olmadığı üçün susuz qalanda orqanizm suyu az istifadə edər və suyun itirilməsinə səbəb olan bütün fəaliyyətlər azaldılar. Toksik maddələr bədəndən atılmaq əvəzinə toxumalarda, yağda, oynaqlarda və əzələlərdə yığılar.

Bu baxımdan su bədənin toxumaları və hüceyrələri üçün əsas komponentdir. Su olmadan insan bədəni yalnız bir neçə gün yaşaya bilər. Heç bir qida çatışmazlığının bu qədər ciddi təsirləri olmaz. Orqanizm suyunun 3% -ə qədərini itirmək belə ciddi sağlamlıq problemlərinə yol açar, 15% nisbətində su itkisi isə ölümlə nəticələnə bilər.

Suyun ağciyərlərdəki rolu

Ağciyər toxumaları oksigen alıb karbon ilə hidrogen verərkən su ilə nəmləndirilərlər. Allergiya və astma əlamətləri kifayət qədər su içməməyin göstəricisi ola bilər.

 

Orqanizm temperaturu

Su bədənin sərinlədicisidir, tərləmə ilə orqanizm temperaturunu tənzimləyər. Əgər orqanizm temperaturunu nizamlayacaq qədər su olmazsa, temperatur azlığı meydana gələ bilər.

 

Beyin

Beyinin 90% -ə qədəri sudur. Beyin orqanizm ağırlığının sadəcə 50–də birini təşkil etsə də, bədəndəki qanın 20-də birini istifadə edər. Su diqqətin təmin edilməsi üçün əhəmiyyətli bir faktordur. Su aşağı səviyyədə olduğu hallarda beyindəki enerji istehsalı azalar. Depressiya, baş ağrısı, yaddaş pozğunluğu və xroniki yorğunluq sindromu su itkisinin tez-tez rast gəlinən təsirlərindəndir.

 

Ürək

Ürəyin 75%-i və qanın 85%-i sudan ibarətdir. Yaxşı su qəbulu sayəsində ürək-damar sisteminin məhsuldarlığı artar. Daha çox su içilərək damar sərtliyi, yüksək təzyiq və xolesterol kimi xəstəliklər ən aza endirilə bilər.

 

Böyrəklər

Böyrəklər daima qanı filtrasiya edər, tullantıları yığar və bunları sidik yolu ilə kənarlaşdırar. Kifayət qədər su olmadıqda böyrəklər çirkli suyu təkrar qaytarıb istifadə etməlidir.

Həzm sistemi

Yeməkləri doğru şəkildə həzm edə bilmək üçün suya ehtiyac vardır. Su qida maddələrini qan yoluyla hüceyrələrə daşıyar. Su qəbulunu artırmaq mədə problemlərini azaldar. Xroniki su itkisi isə çəki artımı və əzələlərin zəifləməsi ilə nəticələnə bilər.

Oynaqlar

Sümüklərin 22%-i sudur, əzələlərin də 75%-i sudan ibarətdir. Oynaqların ətrafındakı birləşdirici toxumanın elastikliyini qoruması və asanlıqla hərəkət etməsi üçün çoxlu suya ehtiyacı vardır. Su oynaqları yağlayar və asanlıqla hərəkət etməsinə imkan verər.

 

Kürək

Kürəkdəki onurğa hərəkət etmək üçün suyun hidravlik xüsusiyyətlərinə əsaslanar. Bel sümüyü disklərində olan su bədənin üst hissəsinin ağırlığının 75%-ni təşkil edər.
Suyun orqanizm baxımından vacibliyinə çox ümumi şəkildə toxunduğumuz halda belə insanın həyatda qalmaq üçün suya möhtac olduğu görünür. Ancaq suyun bədənə girişi qədər, suyun hüceyrələrə çatdırılması da çox böyük əhəmiyyət daşıyar. Əgər bədənə alınan su hüceyrələrə daxil ola bilməsəydi, yuxarıda bəhs etdiyimiz hüceyrələrdən ibarət olan toxumalar, orqanlar ölər və həyat yenə mümkün olmazdı. Lakin hüceyrə membranındakı mükəmməl quruluş sayəsində su hüceyrəyə asanlıqla daxil olar. Bu, Allahın insanlar üzərindəki rəhmətinin bir nəticəsidir.

İnsan hələ əhəmiyyətinin fərqinə varmadan, bu sistem özü üçün qüsursuzca işləyəcək vəziyyətdə hazır edilər. Üstəlik, trilyonlarca hüceyrənin hər birində...